Uzależnienia behawioralne - kiedy zachowanie staje się nałogiem

2024-04-24

Tradycyjnie uzależnienia kojarzone były niemal wyłącznie z substancjami psychoaktywnymi, takimi jak alkohol, narkotyki czy nikotyna. Jednak w ostatnich dekadach, w wyniku obserwacji klinicznych, badań neurobiologicznych i rozwoju klasyfikacji diagnostycznych, coraz większą uwagę poświęca się tzw. uzależnieniom behawioralnym (ang. behavioral addictions), czyli uzależnieniom niezwiązanym z przyjmowaniem substancji, lecz z powtarzaniem określonych zachowań pomimo ich negatywnych konsekwencji.

Do uzależnień behawioralnych zalicza się między innymi patologiczny hazard, uzależnienie od internetu, gier komputerowych, zakupów, seksu, pracy czy ćwiczeń fizycznych. Chociaż brak tu działania chemicznego środka psychoaktywnego, mechanizmy leżące u podstaw uzależnień behawioralnych wykazują znaczące podobieństwo do tych obserwowanych w uzależnieniach substancjalnych.

Definicja uzależnień behawioralnych

Uzależnienia behawioralne definiuje się jako uporczywe i powtarzające się angażowanie się w zachowania nagradzające (np. granie w gry hazardowe, zakupy, korzystanie z internetu), które prowadzą do znaczącego pogorszenia funkcjonowania jednostki, upośledzenia kontroli nad zachowaniem oraz występowania objawów abstynencyjnych i tolerancji – podobnie jak w przypadku uzależnień od substancji (Grant et al., 2010).

Według Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (APA), jedynie hazard patologiczny został oficjalnie zaklasyfikowany jako zaburzenie nałogowe w Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 5. edycja (DSM-5, APA, 2013). Niemniej jednak inne formy zachowań uzależniających są intensywnie badane, a ich włączenie do przyszłych klasyfikacji (np. ICD-11 WHO) jest rozważane i częściowo zrealizowane (np. uzależnienie od gier komputerowych).

Mechanizmy neurobiologiczne i psychologiczne

Układ nagrody

Podstawą rozwoju uzależnienia – zarówno substancjalnego, jak i behawioralnego – jest układ nagrody w mózgu, obejmujący struktury takie jak jądro półleżące (nucleus accumbens), brzuszne pole nakrywki (ventral tegmental area – VTA) i kora przedczołowa. W obu typach uzależnień dochodzi do nadmiernego uwalniania dopaminy – neuroprzekaźnika odpowiedzialnego za odczuwanie przyjemności – w odpowiedzi na określone bodźce (Koob & Volkow, 2016).

Z czasem jednak mózg adaptuje się do podwyższonego poziomu dopaminy, co prowadzi do rozwinięcia tolerancji, potrzeby zwiększania intensywności lub częstotliwości zachowania, oraz do objawów abstynencyjnych w przypadku jego zaprzestania.

Zniekształcenia poznawcze i mechanizmy psychologiczne

W uzależnieniach behawioralnych istotną rolę odgrywają także mechanizmy psychologiczne. Osoby uzależnione często doświadczają silnych zniekształceń poznawczych, takich jak iluzoryczna kontrola (przekonanie, że można kontrolować wynik hazardu) czy "błędy gracza" (wiara, że seria strat zwiększa szansę na wygraną) (Ladouceur et al., 2001).

Dodatkowo, zachowanie nałogowe często pełni funkcję regulacyjną – pozwala unikać trudnych emocji (np. lęku, nudy, złości), poprawiać nastrój lub odwracać uwagę od problemów osobistych. Tego rodzaju regulacja emocjonalna przy pomocy zachowania nagradzającego jest mechanizmem porównywalnym do "samoleczenia" obserwowanego u osób uzależnionych od substancji (Khantzian, 1997).

Rodzaje uzależnień behawioralnych

1. Patologiczny hazard

Hazard patologiczny to jedno z najlepiej udokumentowanych uzależnień behawioralnych. Charakteryzuje się utratą kontroli nad grą, kontynuowaniem mimo strat finansowych i społecznych oraz obsesyjnym myśleniem o grze. W DSM-5 został zakwalifikowany jako zaburzenie uzależnieniowe.

2. Uzależnienie od internetu i mediów społecznościowych

Coraz więcej osób, szczególnie młodych, wykazuje symptomy uzależnienia od internetu. Objawia się to kompulsywnym korzystaniem z sieci, zaniedbywaniem obowiązków, pogorszeniem relacji interpersonalnych, bezsennością, a także drażliwością przy próbach ograniczenia dostępu do internetu (Young, 1998; Kuss & Griffiths, 2015).

3. Uzależnienie od gier komputerowych

W 2019 roku WHO oficjalnie uznała "gaming disorder" jako jednostkę chorobową w ICD-11. Kryteria obejmują upośledzenie kontroli nad graniem, nadanie mu priorytetu nad innymi aktywnościami oraz kontynuowanie mimo negatywnych konsekwencji.

4. Uzależnienie od seksu i pornografii

Osoby uzależnione od seksu bądź pornografii doświadczają utraty kontroli nad popędem seksualnym, często wiążącym się z ryzykownymi zachowaniami, zaburzeniami relacji i poczuciem wstydu. Choć jednostka ta nie została formalnie sklasyfikowana, prowadzone są badania nad jej uwzględnieniem w przyszłych edycjach klasyfikacji.

5. Uzależnienie od zakupów

Kompulsywne zakupy wiążą się z impulsywnym nabywaniem dóbr, często niepotrzebnych, co prowadzi do problemów finansowych, zadłużenia i napięć w relacjach. Zakupy pełnią często funkcję kompensacyjną – poprawiają nastrój lub redukują lęk.

6. Uzależnienie od pracy (workaholizm)

Workaholizm to obsesyjne zaangażowanie w pracę, kosztem zdrowia, relacji czy odpoczynku. W przeciwieństwie do innych uzależnień behawioralnych, bywa społecznie akceptowany lub wręcz nagradzany, co utrudnia jego rozpoznanie i leczenie.

Diagnoza i rozpoznanie

Diagnoza uzależnień behawioralnych bywa trudna ze względu na ich ukryty charakter oraz społecznie akceptowalną formę (np. praca, aktywność online). Pomocne są standaryzowane narzędzia diagnostyczne, takie jak:

  • South Oaks Gambling Screen (SOGS) – hazard

  • Internet Addiction Test (IAT) – uzależnienie od internetu

  • Compulsive Buying Scale (CBS) – zakupy kompulsywne

Ważne jest również zróżnicowanie między uzależnieniem a wysokim zaangażowaniem (np. gracz esportowy a osoba uzależniona od gier).

Terapia i leczenie

Terapia poznawczo-behawioralna (CBT)

CBT to najczęściej stosowana i dobrze udokumentowana metoda leczenia uzależnień behawioralnych. Jej celem jest identyfikacja i modyfikacja dysfunkcyjnych przekonań (np. "muszę zagrać, żeby się zrelaksować"), nauka regulacji emocji oraz trening umiejętności społecznych i radzenia sobie z nawrotami (Toneatto & Ladouceur, 2003).

Terapia grupowa

Wspólnoty samopomocowe (np. Anonimowi Hazardziści) i grupy wsparcia dostarczają nie tylko pomocy emocjonalnej, ale także struktury i odpowiedzialności, które są kluczowe dla utrzymania abstynencji behawioralnej.

Terapia farmakologiczna

Chociaż nie istnieją leki specyficzne dla uzależnień behawioralnych, stosowane są farmaceutyki łagodzące objawy współwystępujących zaburzeń, takich jak depresja, lęk czy impulsywność (np. SSRI, naltrekson).

Nowe podejścia: terapia ACT i mindfulness

Terapia akceptacji i zaangażowania (ACT) oraz techniki uważności (mindfulness) zdobywają coraz większą popularność w leczeniu uzależnień behawioralnych. Skupiają się na akceptowaniu trudnych emocji i wartościach życiowych, zamiast walki z impulsami.

Współwystępowanie i czynniki ryzyka

Uzależnienia behawioralne często współwystępują z innymi zaburzeniami psychicznymi: depresją, lękami, ADHD, zaburzeniami osobowości. Do czynników ryzyka zalicza się:

  • Impulsywność i niska samokontrola

  • Historia traum

  • Niska samoocena

  • Nuda i brak celów życiowych

  • Predyspozycje genetyczne

Konsekwencje społeczne i ekonomiczne

Uzależnienia behawioralne niosą ze sobą poważne konsekwencje – zarówno dla jednostki, jak i dla społeczeństwa. Prowadzą do:

  • Utraty pracy, rozwodów, zadłużenia

  • Pogorszenia stanu zdrowia psychicznego

  • Izolacji społecznej i stygmatyzacji

Koszty ekonomiczne związane z uzależnieniem od hazardu czy internetu (np. absencja w pracy, opieka psychiatryczna, interwencje kryzysowe) są porównywalne do kosztów związanych z uzależnieniami od substancji.

Uzależnienia behawioralne to poważny i złożony problem zdrowia psychicznego, którego nie można dłużej ignorować. Pomimo różnic w formie – w porównaniu z uzależnieniami od substancji – wykazują one podobne mechanizmy neurobiologiczne, psychologiczne i społeczne.

Wczesna diagnoza, zrozumienie funkcji uzależnienia w życiu pacjenta oraz zastosowanie skutecznych metod terapeutycznych stanowią klucz do skutecznego leczenia. Jednocześnie konieczna jest dalsza edukacja społeczna, redukcja stygmatyzacji oraz badania naukowe, które przyczynią się do lepszego rozumienia i wsparcia osób zmagających się z tym rodzajem zaburzeń.

Bibliografia:

  • American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5th ed.).

  • Grant, J. E., Potenza, M. N., Weinstein, A., & Gorelick, D. A. (2010). Introduction to behavioral addictions. The American Journal of Drug and Alcohol Abuse, 36(5), 233–241.

  • Koob, G. F., & Volkow, N. D. (2016). Neurobiology of addiction: a neurocircuitry analysis. The Lancet Psychiatry, 3(8), 760–773.

  • Khantzian, E. J. (1997). The self-medication hypothesis of substance use disorders: A reconsideration and recent applications. Harvard Review of Psychiatry, 4(5), 231–244.

  • Ladouceur, R., Sylvain, C., Letarte, H., Giroux, I., & Jacques, C. (2001). Cognitive treatment of pathological gambling. Journal of Nervous and Mental Disease, 189(11), 774–780.

  • Kuss, D. J., & Griffiths, M. D. (2015). Internet addiction in psychotherapy. Palgrave Macmillan.

  • Toneatto, T., & Ladouceur, R. (2003). Treatment of pathological gambling: A critical review of the literature. Psychology of Addictive Behaviors, 17(4), 284–292.

  • Young, K. S. (1998). Internet addiction: The emergence of a new clinical disorder. CyberPsychology & Behavior, 1(3), 237–244.

Share