Praca terapeutyczna z osobami doświadczającymi przemocy

2024-04-20

Praca terapeutyczna z osobami doświadczającymi przemocy – podejścia, wyzwania i kierunki oddziaływań

Doświadczenie przemocy — zarówno fizycznej, psychicznej, seksualnej, ekonomicznej, jak i zaniedbania — ma destrukcyjny wpływ na funkcjonowanie jednostki. Przemoc niszczy poczucie bezpieczeństwa, zagraża integralności psychicznej i fizycznej oraz często prowadzi do poważnych zaburzeń emocjonalnych i psychospołecznych. Psychoterapia osób, które doświadczyły przemocy, stanowi jedno z najtrudniejszych, ale też najważniejszych zadań w pracy klinicznej. W niniejszym artykule omówione zostaną podstawy teoretyczne i praktyczne pracy terapeutycznej z osobami doświadczającymi przemocy, najczęstsze wyzwania oraz kierunki oddziaływań zgodne ze współczesną wiedzą naukową.

1. Definicja i formy przemocy

Przemoc definiowana jest jako intencjonalne działanie jednej osoby wobec drugiej, mające na celu sprawowanie kontroli, dominacji lub wyrządzenie krzywdy, często poprzez zastraszanie, upokorzenie, izolację lub inne formy manipulacji. Wyróżnia się:

  • Przemoc fizyczną – bicie, popychanie, duszenie, parzenie, zadawanie ran.

  • Przemoc psychiczną (emocjonalną) – wyzwiska, groźby, zastraszanie, kontrolowanie, izolowanie.

  • Przemoc seksualną – wszelkie formy wymuszeń seksualnych, gwałt, molestowanie.

  • Przemoc ekonomiczną – kontrolowanie dostępu do środków finansowych, uniemożliwianie pracy zarobkowej.

  • Zaniedbanie – niedostarczanie podstawowych potrzeb emocjonalnych i fizycznych, szczególnie w dzieciństwie.

2. Skutki przemocy – psychopatologia i konsekwencje psychiczne

Doświadczenie przemocy wiąże się z podwyższonym ryzykiem rozwoju wielu zaburzeń psychicznych. W badaniach naukowych wskazuje się na silny związek pomiędzy przemocą a:

  • Zaburzeniami lękowymi (zwłaszcza PTSD),

  • Zaburzeniami depresyjnymi,

  • Uzależnieniami,

  • Zaburzeniami osobowości,

  • Zaburzeniami odżywiania,

  • Autoagresją i myślami samobójczymi.

U dzieci przemoc skutkuje m.in. zaburzeniami przywiązania, deficytami poznawczymi, trudnościami szkolnymi, a także podatnością na przemoc w dorosłym życiu (tzw. cykl przemocy). U dorosłych może prowadzić do chronicznego poczucia winy, wstydu, niskiej samooceny i trudności w relacjach interpersonalnych.

3. Diagnoza i pierwsze kroki w terapii

Kluczowym elementem jest wczesna identyfikacja objawów przemocy — zarówno aktualnej, jak i przeszłej. Proces diagnostyczny powinien obejmować:

  • Wywiad kliniczny z elementami oceny ryzyka,

  • Zastosowanie narzędzi psychometrycznych (np. HITS, Conflict Tactics Scale, IES-R),

  • Uważną obserwację dynamiki relacji i zachowań nieświadomych.

Na wczesnym etapie terapii niezwykle ważne jest stworzenie bezpiecznej, wspierającej przestrzeni terapeutycznej. Pacjentki i pacjenci często przychodzą z objawami wtórnymi (np. depresja, nadużywanie substancji), nie łącząc ich bezpośrednio z doświadczeniami przemocy.

4. Modele teoretyczne pracy terapeutycznej z osobami doświadczającymi przemocy

4.1. Model traumy (PTSD)

W oparciu o teorię traumy (Herman, 1992; van der Kolk, 2014), przemoc jest doświadczeniem traumatycznym, które rozbija ciągłość narracyjną jednostki, zaburza funkcjonowanie poznawcze i emocjonalne, wywołuje trwałą dysregulację układu limbicznego i autonomicznego.

Terapia powinna uwzględniać trzy fazy:

  1. Stabilizacja – budowanie poczucia bezpieczeństwa, nauka regulacji emocji.

  2. Ekspozycja i przepracowanie traumy – stopniowe ujawnianie i integrowanie wspomnień przemocy.

  3. Reintegracja – odzyskiwanie tożsamości i zdolności do tworzenia zdrowych relacji.

4.2. Podejście poznawczo-behawioralne (CBT)

CBT w pracy z osobami po przemocy koncentruje się na:

  • identyfikacji i zmianie zniekształceń poznawczych (np. "To moja wina", "Zasłużyłam na to"),

  • redukcji lęku i objawów somatycznych,

  • wzmacnianiu zachowań asertywnych i umiejętności radzenia sobie.

Szczególnie efektywną metodą jest Trauma-Focused CBT (TF-CBT).

4.3. Terapia schematów

Według Younga (1999), osoby doświadczające przemocy często rozwijają nieadaptacyjne schematy wczesnodziecięce, np. porzucenia, deprywacji emocjonalnej, nieufności, podporządkowania. Praca terapeutyczna polega na identyfikacji tych schematów, ograniczaniu ich wpływu i budowaniu zdrowych form radzenia sobie.

4.4. Podejście psychodynamiczne

Psychoterapia psychodynamiczna bada głęboko zakorzenione, często nieświadome wzorce relacyjne i mechanizmy obronne. U osób doświadczających przemocy mogą to być m.in. wyparcie, racjonalizacja, identyfikacja z agresorem.

Terapeuta pomaga zrozumieć wpływ przeszłych doświadczeń na aktualne funkcjonowanie i budować zdrowszą tożsamość.

5. Wyzwania w pracy terapeutycznej z osobami po przemocy

  • Mechanizmy obronne – silne wyparcie, dysocjacja, rozszczepienie, zaprzeczanie.

  • Brak zaufania – pacjenci często mają trudność w nawiązywaniu relacji terapeutycznej.

  • Wtórna wiktymizacja – doświadczana np. podczas zgłaszania przemocy instytucjom.

  • Współistniejące uzależnienia – osoby po przemocy często sięgają po alkohol, leki lub inne substancje jako formę regulacji emocji.

  • Utrzymywanie się w relacji przemocowej – np. z powodu zależności ekonomicznej lub emocjonalnej.

6. Interwencja i współpraca międzyinstytucjonalna

Terapia osób doświadczających przemocy często wymaga działań systemowych i współpracy z:

  • Policją, sądami, kuratorami,

  • Ośrodkami interwencji kryzysowej,

  • Organizacjami pomocowymi (np. Niebieska Linia),

  • Ośrodkami wsparcia dla kobiet i dzieci.

Terapia może być prowadzona indywidualnie, w grupach wsparcia lub terapii grupowej. Coraz więcej programów łączy też elementy edukacji, treningu umiejętności interpersonalnych i wsparcia socjalnego.

7. Cele terapeutyczne w pracy z osobami po przemocy

Do głównych celów należą:

  • Przywrócenie poczucia sprawczości i kontroli nad życiem,

  • Redukcja objawów PTSD, depresji, lęku,

  • Wzmocnienie poczucia własnej wartości,

  • Nauka rozpoznawania sygnałów przemocy,

  • Zdobycie umiejętności chronienia siebie i dzieci,

  • Przełamanie izolacji społecznej,

  • Utrwalenie strategii zdrowego radzenia sobie.

8. Znaczenie relacji terapeutycznej

Bezpieczna, empatyczna i autentyczna relacja terapeutyczna ma działanie korektywne wobec doświadczeń relacyjnych z przeszłości. Dla wielu pacjentek i pacjentów to pierwsza relacja, w której są widziani, słuchani i szanowani bez przemocy. To właśnie ta relacja może być fundamentem zdrowienia.

Zakończenie

Praca terapeutyczna z osobami doświadczającymi przemocy to proces trudny, wymagający dużej wiedzy, empatii, cierpliwości i współpracy międzysektorowej. Kluczowe znaczenie ma zrozumienie mechanizmów psychologicznych, które są następstwem przemocy, oraz dostosowanie metod terapeutycznych do indywidualnych potrzeb pacjenta. Terapia nie polega wyłącznie na "leczeniu objawów", ale na odbudowie zniszczonej tożsamości, przywróceniu podmiotowości i umożliwieniu budowania relacji opartych na szacunku i bezpieczeństwie.

Bibliografia

  1. Herman, J. (1992). Trauma and Recovery. Basic Books.

  2. Van der Kolk, B. (2014). The Body Keeps the Score. Viking.

  3. Young, J., Klosko, J., & Weishaar, M. (2003). Schema Therapy: A Practitioner's Guide. Guilford Press.

  4. Briere, J., & Scott, C. (2014). Principles of Trauma Therapy: A Guide to Symptoms, Evaluation, and Treatment. SAGE Publications.

  5. Courtois, C. A., & Ford, J. D. (2009). Treating Complex Traumatic Stress Disorders. Guilford Press.

  6. Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę. (2020). Przemoc wobec dzieci w Polsce.

  7. Niebieska Linia (2023). Standardy pracy z osobami doświadczającymi przemocy domowej.

Share