Motywacja jako kluczowy czynnik w procesie zdrowienia

Uzależnienie, niezależnie od substancji (alkohol, narkotyki, nikotyna) czy zachowania (hazard, seks, jedzenie), jest złożonym i chronicznym zaburzeniem psychicznym, które oddziałuje na emocje, funkcjonowanie poznawcze i zachowanie jednostki. Zrozumienie mechanizmów prowadzących do trwałego wyzdrowienia z uzależnienia wymaga przyjrzenia się jednemu z kluczowych elementów procesu terapeutycznego — motywacji.

Motywacja, rozumiana jako wewnętrzna gotowość i determinacja do zmiany, odgrywa zasadniczą rolę zarówno na etapie podejmowania decyzji o leczeniu, jak i w jego przebiegu oraz w utrzymaniu trzeźwości. Celem niniejszego artykułu jest ukazanie naukowych podstaw funkcjonowania motywacji w leczeniu uzależnienia, jej zmienności w czasie oraz sposobów jej wspierania.

Czym jest motywacja w kontekście uzależnienia?

Motywacja to złożony konstrukt psychologiczny, który odnosi się do sił wewnętrznych i zewnętrznych wpływających na decyzje człowieka i jego działania. W kontekście uzależnień mówimy o motywacji do zmiany, czyli do zaprzestania destrukcyjnych zachowań i rozpoczęcia procesu zdrowienia.

W literaturze przedmiotu często przywołuje się model Prochaski i DiClemente – tzw. Model Zmiany Zachowania (Transtheoretical Model of Change), który wyróżnia następujące fazy:

1. Prekontemplacja – brak świadomości problemu i potrzeby zmiany.

2. Kontemplacja – pojawia się refleksja, ale nie ma jeszcze decyzji.

3. Przygotowanie do działania – osoba zaczyna planować zmianę.

4. Działanie – podjęcie konkretnych kroków (np. terapia, leczenie).

5. Utrzymanie – wzmacnianie zmiany, unikanie nawrotów.

6. Nawrót – możliwy etap, który nie oznacza porażki, ale część procesu.

Każda z tych faz charakteryzuje się innym poziomem motywacji, co pokazuje, że nie jest ona stanem trwałym, lecz dynamicznym procesem, podlegającym fluktuacjom w czasie.

Motywacja a decyzja o leczeniu

Decyzja o podjęciu leczenia jest często trudna i ambiwalentna. Osoby uzależnione, szczególnie w fazie prekontemplacji i kontemplacji, mogą być niechętne zmianie z różnych powodów:

• Ambiwalencja: "Chcę przestać pić, ale nie wiem, czy potrafię".

• Racjonalizacja: "To nie jest jeszcze aż taki problem".

• Strach: przed zmianą, przed odrzuceniem, przed konfrontacją z emocjami.

• Brak wiary w siebie: przekonanie, że i tak się nie uda.

W tym miejscu kluczowe znaczenie ma interwencja terapeutyczna ukierunkowana na wzmacnianie motywacji, np. w postaci Terapii Skoncentrowanej na Rozwiązaniach (TSR), czy Terapii Motywującej (Motivational Interviewing – MI).

Czynniki wpływające na motywację do zdrowienia

Motywacja nie powstaje w próżni – kształtują ją zarówno czynniki wewnętrzne (intrapersonalne), jak i zewnętrzne (interpersonalne i środowiskowe). Poniżej omówiono najważniejsze z nich:

Czynniki wewnętrzne:

• Doświadczenia cierpienia – zdrowotne, emocjonalne, egzystencjalne.

• Straty – zawodowe, rodzinne, finansowe.

• Refleksja nad sobą – np. poczucie winy, wstyd, zmęczenie życiem w uzależnieniu.

• Potrzeba zmiany tożsamości – od "alkoholika" do osoby trzeźwiejącej.

• Pragnienie autonomii – wolności od przymusu picia/brania.

Czynniki zewnętrzne:

• Presja rodziny, partnera, pracodawcy.

• Sądowy nakaz leczenia.

• Dzieci – motywacja do bycia lepszym rodzicem.

• Dostęp do terapii i grup wsparcia.

• Kontekst społeczno-ekonomiczny.

Choć często mówi się, że motywacja wewnętrzna jest "bardziej wartościowa", badania pokazują, że motywacja zewnętrzna może skutecznie zapoczątkować proces zmiany, który z czasem nabiera charakteru wewnętrznego (internalizacja).

Motywacja jako proces, nie stan

Jednym z podstawowych błędów w postrzeganiu motywacji przez osoby uzależnione (i często ich bliskich) jest oczekiwanie, że będzie to trwały stan psychiczny. Tymczasem motywacja to proces falujący – przychodzą momenty zwątpienia, zniechęcenia, lęku przed nawrotem. Kluczowe jest, aby nauczyć się rozpoznawać spadki motywacji i radzić sobie z nimi, a nie traktować ich jako porażki.

Strategie wspierania i utrzymywania motywacji w terapii

Terapia uzależnień nie tylko koncentruje się na abstynencji, ale również na budowaniu motywacji do zmiany i jej wzmacnianiu. Oto kilka strategii:

1. Terapia motywująca (Motivational Interviewing)

Technika opracowana przez Millera i Rollnicka, polegająca na wspieraniu osoby uzależnionej w eksplorowaniu ambiwalencji, poszukiwaniu własnych powodów zmiany, bez wywierania presji czy oceny.

2. Praca na celach i wartościach

Terapia pomaga zidentyfikować, co dla danej osoby jest ważne (np. relacje, zdrowie, bezpieczeństwo dzieci) i jak uzależnienie koliduje z tymi wartościami. To umożliwia budowanie autentycznej motywacji.

3. Małe sukcesy i wzmocnienia

Systematyczne celebrowanie małych kroków (tydzień trzeźwości, udział w spotkaniach, szczerość wobec terapeuty) pomaga wzmocnić pozytywne wzmocnienie.

4. Wsparcie grupowe

Grupy AA, terapeutyczne i inne formy wspólnoty dają poczucie przynależności, inspirację i motywację poprzez kontakt z osobami w podobnej sytuacji.

Motywacja a nawrót – jak go zrozumieć i nie stracić wiary?

Nawrót to nie wyłącznie przejaw słabości, lecz częsty etap procesu zdrowienia. W kontekście motywacji ważne jest, aby:

• Traktować nawrót jako informację, nie jako porażkę.

• Analizować jego przyczyny: spadek motywacji, brak wsparcia, niezaopiekowane emocje.

• Odtwarzać wcześniejszy stan motywacji i przypominać sobie powody, dla których zaczęto leczenie.

Właściwa edukacja na temat nawrotów jako części zdrowienia (a nie jego końca) jest jednym z najskuteczniejszych sposobów podtrzymywania motywacji.

Rola terapeuty w budowaniu motywacji

Terapeuta uzależnień pełni rolę przewodnika, nie lidera. Nie narzuca gotowych rozwiązań, lecz wspiera pacjenta w poszukiwaniu własnych odpowiedzi. Jego zadaniem jest:

• Zadawanie trafnych pytań.

• Rozpoznawanie ambiwalencji.

• Wzmacnianie przekonań o własnej skuteczności.

• Tworzenie bezpiecznej przestrzeni, gdzie pacjent może eksplorować swoją motywację bez oceniania.

Motywacja a długofalowe zdrowienie – czyli jak nie wrócić do starego życia?

Utrzymanie motywacji na dłuższą metę wymaga strategii, które pomagają trwać w procesie zdrowienia:

• Regularne uczestnictwo w terapii indywidualnej lub grupowej.

• Codzienne rytuały przypominające o celu (dziennik, cytaty, plan dnia).

• Budowanie życia zgodnego z wartościami, które nie są związane z piciem/braniem.

• Zastępowanie "motywatorów uzależnieniowych" (alkohol = ulga) zdrowymi formami nagrody (kontakt z przyrodą, sport, relacje).

Motywacja nie jest stałą cechą osobowości ani czymś, co można "mieć lub nie mieć". To proces, który można wzmacniać, pielęgnować i odbudowywać. U osób uzależnionych stanowi fundament decyzji o leczeniu, wspiera wytrwałość i pozwala wracać do trzeźwego życia mimo trudności i nawrotów.

Skuteczna terapia nie tylko redukuje objawy uzależnienia, ale uczy, jak podtrzymywać motywację, jak dbać o nią w momentach kryzysu i jak oprzeć na niej nowe, trzeźwe życie. W tym sensie, motywacja staje się nie tylko narzędziem zmiany, ale jej napędem.