Mechanizmy uzależnień cz. II - mechanizm iluzji i zaprzeczeń

W tym artykule przyjrzymy się bliżej temu, czym jest mechanizm iluzji i zaprzeczeń, jak działa w umyśle osoby uzależnionej oraz dlaczego tak trudno się z niego wyrwać.

Czym są iluzje i zaprzeczenia?

Mechanizm iluzji i zaprzeczeń to psychologiczna obrona, która pomaga osobie uzależnionej unikać konfrontacji z rzeczywistością i konsekwencjami swojego zachowania. Działa na zasadzie zakłamywania faktów – zarówno przed innymi, jak i przed sobą samym. Dzięki temu osoba uzależniona może nadal używać substancji lub angażować się w destrukcyjne zachowania, jednocześnie "wierząc", że wszystko jest w porządku.

Iluzje to fałszywe przekonania, które pozwalają osobie uzależnionej usprawiedliwiać swoje działania. Przykłady iluzji to:

• "Kontroluję to, mogę przestać w każdej chwili."

• "Nie jestem jak inni alkoholicy/narkomani."

• "To przez stres – każdy by tak pił/ brał na moim miejscu."

• "Nie piję/nie biorę/nie gram codziennie, więc to nie problem."

Zaprzeczenia natomiast to odmowa uznania faktów, które są oczywiste dla otoczenia:

• "Nie mam problemu."

• "Wcale nie piję tak dużo."

• "To nie przez mnie mamy problemy w rodzinie."

• "Gdyby inni się nie czepiali, wszystko byłoby dobrze."

Jak działa ten mechanizm?

Iluzje i zaprzeczenia pełnią rolę ochronną. Uzależnienie wiąże się z ogromnym wstydem, poczuciem winy, lękiem i stratą kontroli. Uznanie, że ma się problem, wymaga odwagi i gotowości do zmiany – a to bywa przerażające. Dlatego mózg osoby uzależnionej wytwarza mechanizmy obronne, które mają na celu zminimalizowanie tego bólu.

Ten mechanizm działa na wielu poziomach:

1. Zniekształcanie rzeczywistości

Osoba uzależniona może autentycznie nie dostrzegać, jak bardzo jej życie wymyka się spod kontroli. Wybiórczo zapamiętuje "lepsze momenty", ignoruje lub bagatelizuje negatywne konsekwencje, racjonalizuje swoje wybory. Np. po nocnym piciu w pracy powie sobie: "Przecież i tak wykonałem wszystko, czego ode mnie wymagano".

2. Projektowanie winy na innych

Bardzo często osoba uzależniona obwinia otoczenie: partnera, pracę, szefa, rodzinę, politykę – za swoje zachowanie. To odwraca uwagę od własnej odpowiedzialności i pozwala dalej używać substancji.

3. Minimalizowanie skutków

Zamiast uznać, że coś było poważnym problemem (np. jazda po alkoholu, utrata pracy, agresja wobec bliskich), osoba uzależniona mówi: "To się każdemu zdarza", "Nie było tak źle", "Przecież nikomu nic się nie stało".

4. Tworzenie alternatywnej narracji

Umysł osoby uzależnionej buduje spójną opowieść, która tłumaczy i usprawiedliwia każde użycie substancji. W tej narracji picie, branie czy granie są "normalne", "konieczne" lub wręcz "słuszne".

Dlaczego to takie groźne?

Mechanizm iluzji i zaprzeczeń uniemożliwia rozpoczęcie procesu zdrowienia. Osoba, która nie widzi problemu, nie będzie szukać pomocy. Często dopiero poważny kryzys – np. rozwód, wypadek, utrata pracy czy interwencja sądu – jest w stanie przebić bańkę iluzji i skłonić do refleksji.

Co gorsza, nawet po rozpoczęciu leczenia ten mechanizm może się aktywować. W terapii osoby uzależnione często przeżywają momenty zwątpienia, wracają do starych przekonań ("Już tyle wytrzymałem, więc pewnie mogę się napić okazjonalnie"), próbują negocjować z sobą i terapeutą. To właśnie dlatego praca nad iluzjami i zaprzeczeniami jest kluczową częścią terapii uzależnień.

Jak można go przełamać?

Przełamanie mechanizmu iluzji i zaprzeczeń to trudny, ale możliwy proces. Wymaga odwagi, wsparcia i gotowości do spojrzenia prawdzie w oczy.

Oto kilka kroków, które mogą pomóc:

1. Szczera konfrontacja z faktami

Zebranie dowodów z życia – sytuacji, w których używanie substancji przyniosło szkodę – może pomóc zobaczyć skalę problemu. Może to być lista strat, nieudanych prób kontroli, zranień wobec bliskich.

2. Wsparcie grupowe

Udział w grupach wsparcia (np. AA, NA) pozwala usłyszeć historie innych, które często działają jak lustro – pomagają rozpoznać własne mechanizmy zaprzeczenia.

3. Terapia

Psychoterapia pomaga rozpoznać wzorce myślenia, które podtrzymują uzależnienie, oraz stopniowo je przepracowywać. To także przestrzeń do zbudowania nowej narracji – opartej na prawdzie, a nie iluzji.

4. Uznanie bezsilności

Jednym z fundamentów wychodzenia z uzależnienia jest uznanie swojej bezsilności wobec substancji i zaakceptowanie potrzeby pomocy. To moment, w którym pęka pancerz zaprzeczenia.

Mechanizm iluzji i zaprzeczeń to jedno z najbardziej podstępnych narzędzi, jakie wykorzystuje uzależnienie. Choć wydaje się, że chroni przed bólem, w rzeczywistości przedłuża cierpienie. Uznanie prawdy, choć trudne, jest pierwszym krokiem do wolności. Bo tylko wtedy, gdy spojrzymy na siebie uczciwie, możemy zacząć się naprawdę leczyć.