Głód substancji - czym jest i jak sobie z nim radzić

2025-07-18

Kiedy osoba uzależniona postanawia przerwać kontakt z alkoholem czy narkotykiem, często zderza się z trudnym do opisania, wręcz przemożnym pragnieniem ponownego sięgnięcia po substancję. Ten stan – fachowo nazywany głodem substancji – bywa silniejszy niż racjonalne postanowienia, a nieuwzględnienie go w terapii jest jedną z głównych przyczyn nawrotów. Artykuł wyjaśnia, czym jest głód w świetle badań neurobiologicznych i psychologicznych oraz pokazuje, jak – krok po kroku – można się z nim obchodzić w codziennym życiu. Tekst napisano przystępnym językiem, lecz z oparciem o polską literaturę naukową i kliniczną, aby był użyteczny zarówno dla terapeutów, jak i dla osób w trakcie zdrowienia.

2. Definicja i znaczenie kliniczne

W najnowszej polskiej adaptacji ICD‑11 głód opisuje się jako "silne, czasem nieodparte pragnienie lub przymus użycia substancji". Jerzy Mellibruda (2006) dodaje, że jest to zjawisko wielowymiarowe, obejmujące:

Komponent fizjologiczny – pobudzenie układu autonomicznego (przyspieszone tętno, pocenie się, napięcie mięśni).
Komponent emocjonalny – niepokój, drażliwość, lęk.
Komponent poznawczy – natrętne myśli o substancji, wspomnienia związane z piciem lub braniem.
Komponent behawioralny – impulsywne dążenie do zdobycia środka, omijanie sytuacji sprzyjających abstynencji.

Badania prowadzone w polskich oddziałach leczenia uzależnień (Habrat, 2019) pokazują, że subiektywne nasilenie głodu jest jednym z najlepszych predyktorów szybkiego nawrotu w ciągu pierwszych sześciu miesięcy trzeźwienia.

3. Neurobiologiczne podłoże głodu

3.1. Układ nagrody

Zarówno alkohol, jak i narkotyki zwiększają wyrzut dopaminy w jądrze półleżącym – kluczowym węźle tzw. mezolimbicznego układu nagrody. Po latach używania mózg adaptuje się do nadmiaru dopaminy, "przyciszając" receptory D2. Skutek? Codzienne bodźce (muzyka, spacer, rozmowa) przestają cieszyć, natomiast wspomnienie substancji rozpala układ nagrody do czerwoności.

3.2. Sensytyzacja bodźców

Zjawisko to – opisane w polskich badaniach przez Kostowskiego i Koźlickiego (2017) – polega na tym, że im dłużej osoba pije lub przyjmuje narkotyk, tym bardziej jej mózg wyostrza się na sygnały: zapach piwa, widok zapalniczki, znajomy bar. Te sygnały uruchamiają kaskadę glutaminergiczną biegnącą z ciała migdałowatego do kory przedczołowej i dalej do jądra półleżącego, co subiektywnie odczuwamy jako głód.

3.3. Układ stresu

Koob (tłum. Niebroj, 2018) pokazał, że przewlekłe używanie substancji aktywuje układ kortykoliberyny (CRF). W efekcie wystarczy drobny stres – korek uliczny, konflikt w pracy – aby poziom CRF wzrósł, wyzwalając lęk i… głód.

4. Psychologiczne mechanizmy podtrzymujące

Mechanizm - Jak działa? - Przykład z życia
Warunkowanie klasyczne - Bodziec neutralny + substancja = bodziec wyzwalający głód "Zawsze piłem piwo przy meczu, więc mecz = chce mi się pić."
Negatywne wzmocnienie - Alkohol redukuje napięcie, więc chcę go użyć przy stresie "Kłótnia z partnerem → pulsująca potrzeba kieliszka."
Myśli przyzwalające - Zniekształcenia poznawcze legalizują użycie "Jedno piwo to nie powrót do ciągu."
Schemat "nałogowego regulowania uczuć" - (Mellibruda) Substancja staje się głównym narzędziem radzenia sobie z emocjami "Nie umiem się uspokoić bez skręta."

5. Czynniki wyzwalające (triggery)

Polskie programy terapii (Chodkiewicz, 2020) wskazują trzy główne kategorie:

Wewnętrzne – głód kojarzony z emocją (smutek, złość), bólem, bezsennością.
Zewnętrzne – miejsca, przedmioty, ludzie, pory dnia (np. piątkowy wieczór).
Społeczno‑kulturowe – reklamy alkoholu, normy "wypada się napić", tradycje rodzinne.

Identyfikacja osobistych triggerów to pierwszy etap profilaktyki nawrotu.

6. Jak rozpoznać, że "to już głód"?

Skala nasilenia – skorzystaj z 0‑100 i co 30 minut zapisz liczbę.
Check‑lista objawów:
- Zmiany fizyczne: napięcie żuchwy, potliwość, suchość w ustach.
- Myśli: "Dokąd mogę skoczyć po butelkę?", "Jeden skręt mnie nie zabije."
- Emocje: niepokój, pobudzenie, euforia na myśl o piciu.
Dziennik głodu – prosta tabela (data, sytuacja, myśli, uczucia, skutek) jest zalecana w CBT i opisana szczegółowo w materiałach Centrum CBTCBT.

7. Strategie radzenia sobie – poziom indywidualny

7.1. Techniki poznawczo‑behawioralne

Stop myślom przyzwalającym – wypowiedz w myślach lub na głos "STOP", a potem zadaj sobie 3 pytania: Czy to prawda? Do czego to prowadzi? Jaka jest alternatywa?
Reframing – zamień "bez kieliszka nie zasnę" na "mogę zasnąć po relaksacji".
Plan "Jeśli – to" – "Jeśli w piątek koledzy zaproszą mnie do pubu, to odpowiem: dzięki, wpadnę następnym razem i wychodzę na spacer."

7.2. "Surfowanie na fali" (urge surfing)

Metaforę fali głodu – rośnie, osiąga szczyt, opada – popularyzuje polska literatura mindfulness (Juszczyk, 2021). Znajdź objaw w ciele (np. ścisk w żołądku), skup się na oddechu i obserwuj, jak po 20‑30 minutach fala słabnie.

7.3. Relaksacja i techniki wyobrażeniowe

Oddychanie 4‑7‑8 (wdech 4 s, zatrzymanie 7 s, wydech 8 s).
Wyobrażona konsekwencja – przypomnij sobie kaca, długi u dealera, wstyd przed dziećmi.
Pozytywna wizualizacja – zobacz siebie trzeźwego, biegającego rankiem, pracującego z energią.

7.4. Aktywność fizyczna

Polskie badania (Kędziora‑Kornatowska, 2019) pokazują, że 30 min dziennie umiarkowanego wysiłku obniża poziom kortyzolu, redukuje lęk i zmniejsza subiektywny głód o ok. 25 %.

8. Interwencje farmakologiczne dostępne w Polsce

- Substancja docelowa Lek (nazwa handlowa) Mechanizm Umocowanie w polskich zaleceniach Działanie na głód
- Alkohol Naltrekson (Adepend) Antagonista receptora μ Wytyczne PARPA 2023 ↓ pragnienia i ↓ euforii po piciu
- Alkohol Akamprozat (Campral) Moduluje NMDA/GABA PARPA 2023 ↓ nasilenia głodu "ustrojowego"
- Opioidy Buprenorfina (Suboxone) Częściowy agonista μ Inst. Psychiatrii i Neurologii 2024 Ustabilizowanie → ↓ głodu
- Nikotyna Wareniklina (Champix) Agonista α4β2 Program Rzucenia Palenia 2022 Łagodzi głód i objawy abstynencyjne
- Kokaina / Amfetamina* Off‑label: Modafinil, Bupropion Układ dopaminowy / NA Badania kliniczne III f. Obiecujące, lecz brak rejestracji

* W Polsce brak leków zarejestrowanych "na głód" psychostymulantów; farmakoterapia tocząca się w badaniach.

9. Wsparcie społeczne i systemowe

Anonimowi Alkoholicy (AA) i Anonimowi Narkomani (NA) – każde dodatkowe spotkanie tygodniowo obniża ryzyko nawrotu o ok. 5 % (Wojcieszek, 2018).
Rodzina – psychoedukacja bliskich ogranicza niezamierzone wyzwalacze ("urodzinowy toast", "piwo w lodówce").
Terapia grupowa – wymiana strategii: jak ktoś radzi sobie z reklamą piwa? jak unika dealerów?
Aplikacje mobilne (np. Nałogometr) – funkcje ALERT, gdy poziom głodu wpisany w telefonie przekroczy 70 %.

10. Plan profilaktyki nawrotu

Mapa triggerów – wypisz "ludzie, miejsca, rzeczy".
Skala HALT (Hungry‑Angry‑Lonely‑Tired) – codziennie oceń 1‑5; wynik > 3 = "czerwone światło" na spotkania towarzyskie z alkoholem.
Trójkąt zdrowienia – sen 7‑9 h, ruch 30 min, odżywianie (unikanie cukru – wahania glukozy nasilają głód).
Kryzysowy telefon – ustal z terapeutą lub sponsorem zasady ("dzwonię natychmiast, gdy głód > 50/100").
Nagroda za abstynencję – drobny prezent po każdym tygodniu trzeźwości (książka, masaż), aby mózg kojarzył abstynencję z przyjemnością.

11. Przykład zastosowania (studium przypadku, skrót)

Magda, 32 l., po sześciu latach intensywnego picia podjęła terapię ambulatoryjną. W trzecim tygodniu abstynencji zgłosiła falę głodu ok. godz. 19.00 – porę, w której dotąd kupowała wino.

Identyfikacja triggera – sklep osiedlowy na trasie z pracy.
Plan "Jeśli‑to" – "Jeśli wychodzę z pracy, to idę okrężną drogą, a w słuchawkach mam podcast AA."
Technika surfowania – podczas pierwszej fali (nas. 80/100) Magda usiadła w parku, ustawiła timer na 15 min i obserwowała oddech. Po 25 min głód spadł do 35/100.
Nagroda – pachnąca kąpiel i telefon do przyjaciółki na zakończenie dnia.

Po czterech tygodniach praktyki średnie nasilenie głodu spadło z 70/100 do 30/100, a Magda nie złamała abstynencji.

12. Wnioski

Głód substancji to nie kaprys ani "słaba wola", lecz złożony proces neuro‑psycho‑społeczny. Zrozumienie jego mechanizmów pozwala spojrzeć na nałóg jak na chorobę, którą leczy się wielotorowo: farmakologicznie, poznawczo‑behawioralnie, poprzez zmianę stylu życia i włączenie wspólnot wsparcia. Największą skuteczność daje połączenie samomonitoringu, konkretnych technik radzenia sobie (CBT, mindfulness, relaksacja) i farmakoterapii dobranej do rodzaju substancji. Kluczowa jest także cierpliwość – fala głodu zawsze w końcu opada, a każda "prze surfowana" fala wzmacnia przekonanie, że życie bez substancji jest możliwe i satysfakcjonujące.

13. Bibliografia

Beck, J., Liese, B. (2007). Terapia poznawcza zaburzeń używania substancji. Warszawa: Wyd. CBT.
Błaszczak, J., Habrat, B. (red.) (2018). Farmakoterapia w psychiatrii uzależnień. Warszawa: PZWL.
Chodkiewicz, J. (2020). Psychoterapia uzależnień. Koncepcje, badania, praktyka. Łódź: Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego.
Habrat, B. (2019). Alkohol a zdrowie – perspektywa kliniczna. Warszawa: IPiN.
Juszczyk, M. (2021). Mindfulness w terapii uzależnień. Kraków: Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Kędziora‑Kornatowska, K. (2019). Aktywność fizyczna a redukcja objawów odstawiennych – Medycyna Sportowa, 35(3), 45‑51.
Koob, G. F., Le Moal, M. (2018). Neurobiologia uzależnień (tłum. D. Niebroj). Warszawa: Wyd. Naukowe PWN.
Kostowski, W., Koźlicki, M. (2017). Sensytyzacja dopaminergiczna a craving – Alkoholizm i Narkomania, 30(2), 171‑185.
Mellibruda, J. (2006). Głód alkoholu. Mechanizmy i psychoterapia. Warszawa: Instytut Psychologii Zdrowia.
Moskalewicz, J., Wojcieszek, R. (2015). Profilaktyka i leczenie uzależnień. Warszawa: PARPA.
Niebroj, D. (2018). Biologiczne podstawy terapii uzależnień. Kraków: Wyd. UR.
PARPA (2023). Rekomendacje farmakoterapii zaburzeń używania alkoholu (dokument roboczy). Warszawa.
Sowa, M. (2012). Uzależnienia: mechanizmy, diagnoza, terapia. Poznań: Uniwersytet Medyczny.
Wojcieszek, R. (2018). Wspólnoty samopomocowe a utrzymanie abstynencji – Probl. Alkoholizmu, 1, 23‑34.
Źrałka, E. (2021). Psychologiczne uwarunkowania nawrotów w uzależnieniach. Lublin: UMCS.